Rồi đến vai trò của lương tâm: tài năng nầy bắt buộc ráo riết người đàn ông một khi nhúng tay vào công việc xây dựng gia đình, biểu lộ tình yêu trong việc tính giao không thể để một mình đàn bà gánh trách nhiệm gia thất. Họ mắc cỡ nhưng họ thích bàn chuyện với người đẹp và không gì thú vị cho họ bằng được phái yếu bộc bạch tâm sự và xin họ làm nơi nương bóng. Triết học dọn đường cho thần học và thần học đưa đến đời sống thánh thiện từ nội tâm.
Sống êm đềm trong tay mẹ hiền, bên bóng cha, giữa sự nuông chiều của anh chị, bà con. Sự giáo dục về lương tâm bị gạch xóa trong nhiều chương trình sơ tiểu, trung, đại học. Trong lãnh vực tình yêu, bạn trai thiếu nhi cũng như thanh niên vận dụng trực giác nhiều nhất .
Bông có hai thứ, bông đực và bông cái. Hôn phối do đó không phải chỉ là một cuộc tính giao mà còn là sự hợp nhất có tính cách nhân xã: tôi muốn nói hợp nhất trí tuệ, ý chí, lương tâm và xã hội. Thì đối với họ thời gian như đốt trôi giai đoạn: hai giờ Việt văn qua như chốc lát.
Bởi lẽ khi giáo sư nỗ lực giảng giải sâu sắc, nữ sinh coi là thường, có kẻ ngồi ngó ngao ngán. Chỉ cho họ thấy nhiều hình thức mê tín của tà đạo làm hèn yếu tinh thần tuổi trẻ, dân tộc. Nhưng phải khôn ngoan: bạn trai nên nhớ ai cũng phải qua mùa bích mộng ấy.
Tương lai mà họ ao ước dệt toàn bằng mộng vàng. Bạn trai lối 12, 13 tuổi có sự sinh hoạt trí tuệ kỳ lạ. Nhưng khi mất tình yêu hay bị bội bạc, đ àn ông đau khổ không thua đ àn bà có khi hơn nữa vì trong lúc cô độc họ dùng lý trí để suy xét chân nghĩa của ái tình, phán đoán về nhân nghĩa, thuỷ chung.
c) Tắm Biển, Đóng Trại Trong Rừng Sâu. Vận mệnh của họ, của gia đình, quốc gia tùy thuộc ở họ nhiều. Dĩ nhiên khi manh vuốt ái tình tàn ác cấu xé cõi lòng họ thì chẳng những họ viết những nhựt ký, họ làm thơ mà nhất là họ còn viết những bức thư ngọt vì âu yếm cũng có, chua vì nghi kỵ, đắng vì bội bạc cũng có.
Những cái gì quá lố thì bậy. Họ bắt đầu phán đoán, trí tuệ họ soi cho họ thấy một hai góc cạnh chân lý, họ đặt nghi vấn, họ bắt bẻ, họ lý luận, đúng hơn là lý sự. Họ có những nét tâm lý đặc biệt.
Mất tình yêu họ nghe đau xót vì cô độc, vì thiếu sự bổ khuyết vào tâm hồn họ, bao nhiêu cực khổ của họ vì người yêu, bao nhiêu tốn kém của họ đổ ra để mua chuộc tình yêu. Bạn trai thích: muốn bồng đứa bé, véo mé mặt nó, khều càm nó, đánh nhẹ tay nó. Tôi chỉ muốn nói cách chung thôi.
Trong cơn say yêu, họ viết cho sạch suối lòng, để tâm cảm ái yêu, nghi kỵ, lo lắng, săn sớm, lạnh lạt v. Đó là những tích động, những hành động trên bắp gân chứ không phải là những tác vi mang dấu suy nghĩ. Tôi lúc làm hiệu trưởng trung học, trong khi học sinh nam nữ thảo luận chung, hay nghe những câu đại khái của nam sinh: ối! Mấy chị mà làm gì! Để tụi tôi.
Nhưng khi đề cập các phương diện nầy, bạn nên có ý nghĩ thống quán về con người bạn trai và con người bạn gái. Về đêm khi hồn yêu tĩnh vừa nghe con máy động trong lòng mẹ, mẹ vừa cầu xin Thượng đế cho đời con. Họ không cân đo ác ý để làm hại, cũng không hề tìm dịp để làm hại cho kẻ khác.